Слухайма Ліску

«Сцяпан – вялікі пан» Артура Вольскага ў Беларускім дзяржаўным тэатры юнага гледача 

Прэм'ера -- 21 лютага 2021 года 

«Казка для тэатра і для чытання таксама» змяніла жанр на «блазнаванне». Лёгкае, порсткае, пругкае, з імгненнымі зменамі настрою, бесперапынным пасміханнем, кепікамі, жарцікамі, гранічным несур“ёзам ды (часам) перабольшана-камічным стараннем выканаўчай грамады. Драматычная артысты ўзяліся за планшэтныя лялькі, а пастаноўшчыкі выкшталцілі чароўны тэатр ценяў напераменкі з адметнымі пластычнымі сцэнамі (мастак-пастаноўшчык – Ларыса Рулёва).

Эфект датычнасці да жыцця

Шэсць прапаноў склалі конкурс Нацыянальнай прэміі-2018 на лепшы спектакль для дзяцей і там, паводле анатацыі да спектакля з Магілёва, «спляліся сюжэты нашых любімых рускіх казак». Рэй з пераменным поспехам вялі Ямелі й Вані; жорсткія ваяводы і капрызлівыя цары гучна вымагалі шчупаковых цудаў, чароўных ялінак, лятучых караблёў; сам «Лятучы карабель» Беларускага дзяржаўнага музычнага ўяўляў сабою мюзікл Максіма Дунаеўскага, а «Па шчупаковым загадзе» (На шчупакоў загад?) Магілёўскага абласнога і Палескага драматычнага разам са «Старой чароўнай казкай» Беларускага дзяржаўнага маладзёжнага – навагоднія прадстаўленні рознай ступені дыхтоўнасці і традыцыйнасці. Творы з чароўным шчупаком мелі адрозненне – Лізавета Тарахоўская стварыла з народных казак п’есу на пачатку мінулага стагоддзя (у 1938 годзе яе зрабілі падставай для фільма) і перадусім мела на ўвазе дзіцячую аўдыторыю, а Станіслаў Зельцэр відавочна натхняўся творамі Леаніда Філатава і дбаў пра глядельню з бацькоў. Магілёўскую казку давёў да сцэны Міхаіл Лашыцкі – і як рэжысёр, і як мастак. Вывеў плойму скамарохаў, прымусіў пераўвасобіцца проста на сцэне, пераапранаючыся ў стракатыя лапікі, датрымаў гэты своеасаблівы выяўленчы стыль нават у афармленні зэдлікаў альбо акардэона, пераніцаваў акцёрскія асаблівасці ў ролевыя адметнасці, спраўдзіў шалёны тэмпа-рытм – так, што кожны акцёрскі крок відавочна і пераканаўча соваў дзеянне. Праўдзівы казачны атракцыён (паводле жанравага вызначэння) прыемна здзіўляў кожнай павароткай. Натуральна, такое прадстаўленне здабыло сабе месца ў рэпертуарнай афішы. Верагодна, з пінскім спектаклем у пастаноўцы і мастацкім вырашэнні Паўла Марыніча адбылося нешта падобнае, але... хто купляе квіткі ў тэатр на свой бацькоўскі густ? На гэтую акалічнасць дужа зважыў і Канстанцін Міхаленка з Маладзёжнага тэатра, стваральнік «Старой чароўнай казкі»: пры тым што частку дзейсных ліній казачнага аповеду ён па-просту кінуў – недакрэсленымі й незавершанымі, сэнсавы складнік «для дарослых» дагледжаны як вока ў лобе. Перлінка казкі «Ша-ша з левага чаравіка» Алены Мальчэўскай – дзіцячыя мары, якія маюць намер спраўдзіцца ў дарослым жыцці нашай сучасніцы; да перліны праз сцэнічнае ўвасабленне Наталлі Слашчовай, на жаль, гісторыя не даспела, але сваёй пяшчотнай маціцовасцю кранула – залічым сюды і музыку Алены Зуй-Вайцахоўскай, і выяўленчыя шэрагі Вольгі Шчарбінскай. Аднагалосным лідэрам намінацыі апынулася «Калядная гісторыя»: рэжысёр Ігар Казакоў вышчыраваў яе з трупай Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек і мастачкай Таццянай Нерсісян на падставе класічнай аповесці Чарльза Дзікенса. Да прывідаў каляднага аповеду дадаліся спевы і тэмы кампазітара Аляксандра Літвіноўскага, а таксама заўважныя акцёрскія работы жывым планам, дзе першы сярод роўных -- Аляксандр Васько ў ролі Эбэнэзера Скруджа (праца з лялькамі і прадметамі не ў рахубу, яна ў Дзяржаўным лялечным заўжды на вышыні). Маецца і яшчэ адзін «ласы плюсік». Працяглы час наша лялечная рэжысура імкне да відовішча, дзе, так бы мовіць, «усё працятае ўсім»; вырашэнне мастака альбо кампазітара не толькі сціпла ўплывае, але разам з рэжысёрскім вызначае спосаб акцёрскага існавання; музыка, прыкладам, не адно падтрымлівае тэмп і настрой, але характарызуе вобразы ды выгукае манеру акцёрскага выканання (нават віртуозным падборам гэта не вырашыць, таму да ўдзелу і запрашаецца кампазітар), лялькі мяняюцца значэннем з артыстамі, робяцца іх двайнікамі, супернікамі, дзеля чаго пераасэнсоўваецца драматургія, нават класічная – і да таго падобнае. «Калядная гісторыя» названае імкненне падтрымлівае і ператварае ў вектарнае, паскараючы як мага. Дзіця, своечасова прыведзенае на падобны спектакль, падсвядома засвойвае адметную тэатральную меру з яе «чароўным імгненным эфектам датычнасці да жыцця». З ёю жывецца няпроста, але вынікова – а мо тады й бывай, маскульт традыцыйных навагодніх прадстаўленняў? 

Cакрэт

У аповесці, па радках і рэпліках разыгранай падлеткамі на сцэне, няшмат шанцаў ператварыцца ў спектакль. На поспех у такога спектакля шанцаў яшчэ меньш, хіба сярод бацькоў ды сваякоў.

Спектакль “Сакрэт” паводле Аляксандра Грына рыхтаваўся як іспыт па “Падставах акцёрскага майстэрства” на тэатральным аддзяленні дзіцячай школы мастацтваў № 2 (Мінск, Беларусь)...  але стаўся сакрэтам чыстае радасці, якую першы паказ шчодра вызваліў для гледачоў. Складнікі падзеі сёлетняга тэатральнага сезона, драматычнага спектакля (нават і не мюзікла) “Сакрэт” – літаратура, не прызначаная для сцэны, школьнікі, навучаныя паводле звычайнай праграмы і рэжысёр Віргінія Тарнаўскайтэ на чале пастаноўшчыкаў (праўда, абазнаных і спанатраных).  Як трэба любіць дзяцей (мастацтва, тэатр, сваю работу) каб зладзіць ім такі іспыт – на творчую радасць...

...Не ўскаламучаную досведам, паводле якога Аляксандр Грын яшчэ ў 1960-я гады зрабіўся аб’ектам сапраўднага савецкага культу як пісьменнік дзіцячы, а “Пунсовыя ветразі” – ўзорам савецкай масавай культуры для дзяцей (гэта давяла знаўца Грына Наталля Арышчук). Грын “... нібыта і класік савецкай літаратуры, а разам з тым не зусім: ён на самоце, па-за абоймай, па-за шэрагам, па-за літаратурным наступніцвам” (Ул. Амлінскі). І – па-за тэатральным таксама. Драматычныя і музычна-драматычныя спектаклі (савецкія і незалежніцкія), а потым – балеты, а пазней – мюзіклы на падставе “Пунсовых ветразяў” апавядалі кожны пра сваё, збольшага адбіраючы ад Грына фабулу ды персанажаў. Пераказаць Грынаву прозу, перарабіць яе на сцэнічны капыл, перастрававаць сутнасць яго метаду “незвычайнага рамантызму” (альбо, паводле найноўшай класіфікацыі, неарамантызму) было вельмі й вельмі няпроста: Грын аніяк “не зліваўся з эпохай” (паводле дасужай фармулёўкі 1930-х гадоў), а з далучэннем да фантастыкі сам не пагаджаўся. Многія шараговыя спектаклі гэта засведчылі.

Чырвоная нітка

На навюткія крэслы гарадзенскай лялечнай залы маю ўвагу звярнуў калега: чорную фарбу спінкі пры самым версе псавалі заўважныя драпіны.  “Гэта дзеці, – патлумачыў дасведчаны рэжысёр. – Зубамі закусваюць, калі моцна перажываюць...”.  Так відавочна моц перажыванняў ўплывала і на ацэнкі дваццаці спектакляў ІІ міжнароднага свята-фэсту “Лялькі над Нёманам” (Гродна, 11 -15 траўня 2014 году), хоць узнагароды не прадугледжвалі падзелу “за дзіцячае” і “за дарослае”...

 

"Аленка"

“Лялькі над Нёманам” падымаюцца рана – каб іграць для дзяцей. Дзецям звычайна ад пяці да дзесяці гадоў. Іхнія беды, страхі ды жаданні гэтаксама маюць розныя ўзросты. Беластоцкая “Аленка” Каталін Шэгедзі ў рэжысуры Ката Чаты (Венгрыя) прызначалася для гледачоў ад аднаго (!) да сямі гадоў. Для тых, хто яшчэ не размаўляе, альбо толькі-толькі размаўляць паспрабаваў: гукавы шэраг спектакля складаўся з музыкі, выклічнікаў ды ўздыхаў таўсцюткай гераіні Аленкі, якую не бралі ў гульню –  скакаць яна не спанатрылася, абруч “не ўзлазіў”, мяч трапляў у шыбу. Затое Аленка цудоўна малявала. Хлопчыку на самакаце гэта вельмі спадабалася і яны сталі катацца разам. То бок Аленка знайшла сябра.

Чаму старэюць людзі?

Пытанне "Чаму старэюць людзі? " паўстала на першым спектаклі ІІ міжнароднага свята-фэста “Лялькі над Нёманам” у Гродне (доўжылася з 11 да 15 траўня 2014 году), а ўсё праз Дзяржаўны тэатр лялек (Мінск, Беларусь). Узнятае слушна і своечасова, пытанне вызначыла аднайменны спектакль у жанры сучаснае прыпавесці, а спектакль, у сваю чаргу, адзначаны за лепшую рэжысуру Аляксея Ляляўскага.

… Тэкст п'есы Анатоля Вярцінскага "Дзякуй, вялікі дзякуй", які зазнаў бліскучыя інтэрпрэтацыі ў спектаклях (напрыклад, Алега Жугжды ў Магілёўскім і Брэсцкім тэатрах лялек пад назвай “Рыгорка – ясная зорка”), быў апазнаны з першых рэплік. Тэкст здаваўся  знаёмым, але сюжэт няўлоўна паварочваў… кудысьці не туды – далей ад знаёмай казкі, якая ўяўлялася дзіцячай сцэнічнай класікай. Давялося ўдакладняць у Аляксея Ляляўскага і высветлілася, што спектакль пастаўлены па першым варыянце казкі Анатоля Вярцінскага, які знайшоўся ў тэатральным архіве. Гэта важна таму, што адсоўвае час стварэння п'есы гадоў на трыццаць ад нашых інтэрнетаў і сацыяльна-палітычных крызісаў; гадоў на дзесяць-пятнаццаць ад перабудоў і роскідаў найбуйных дзяржаўных гнёздаў. Мяркую, што тэкст і сюжэт Анатоль Ілліч распрацоўваў яшчэ да Чарнобыля,  даследуючы тое, як вялікія і малыя сацыяльныя ўзрушэнні сціскаюць, выпетрываюць чалавечую прыроду; вытручваюць з яе найважны духоўны складнік, і тым самым рыхтуюць незваротны катаклізм...  

ХТО ЗАБІЎ?..

 Спектакль "Прысвячэнне Ялце" паводле Іосіфа Бродскага  пачалі рыхтаваць у лістападзе 2013 (Новы тэатр, Мінск), і, пакуль рыхтавалі, ён спраўджваўся… у Ялце, наяве, у нейкім недарэчным  збегу падзей і абставін, якія крок па кроку выдавалі на тэатр іншага віду і зместу – ваенных дзеянняў.

"Прысвячаю Крыму", –  рэзюмавала назовам сёлетняй сакавіцкай прэм’еры рэжысёр спектакля Віргінія Тарнаўскайтэ.

Пра падобную метамарфозу ў Бродскага сказана, што "..в наши дни /не только ложь, но и простая правда / нуждается в солидных подтвержденьях /и доводах… И как ребенок, распатронив куклу, / рыдает, обнаружив в ней труху, / так подоплеку тех или иных /событий мы обычно принимаем / за самые событья". Пакуль тыя падзеі зробяцца відавочнымі, бясслоўны музыка на бас-гітары дасціпна дэманструе “подоплёку” утрымання тэмпа-рытму спектакля і ўтварэння атмасферы агульнай стурбаванасці…

На тэатральную тэрыторыю, дзе вядуць рэй суверэнная песня і танец (уявіце вечарыну ў мясцовым стылі) урываецца нехта ў камуфляжы й балаклаве (вязанай чорнай масцы з дзіркамі для роту і вачэй), дае кухталя музыку, і мала таго, што псуе песню, дурань… Дзейнічаючы спрытна, абазнана і, галоўнае, моўчкі, ён спраўджвае пралог спектакля: як дзіця, дападае да лялькі з пацярухай... Да бутафорскай муміі, ніяк не прыкрытай і не схаванай, а знарок асталяванай па цэнтры тэатральнай пляцоўкі і адмыслова падсветленай... Сумысна, урочыста –  для тых гледачоў, чыя эмацыйная памяць не  патрапіла азвацца імгненна. Да сакрэту (Полішынеля), які вымагае пэўнай працэдуры звароту, нейкіх абумоўленых дзеянняў – як тэатральным законам, так і крымінальным. Гэта значыць, патрабуе растлумачыць прызначэнне прадмету, які вылучыўся на грамадскія вочы… э-э-э… неяк недарэчна. Вуснамі і тэкстамі сваіх персанажаў прызначэнне возьмецца тлумачыць артыстка Кацярына Ермаловіч, занятая ва ўсіх шасці ролях спектакля – і, трэба заўважыць, растлумачыць пераканаўча.

І моладзь не саступае

Нашто – вось тут во й зараз (прэм'ера адбылася ў лютым 2014) – Моладзеваму тэатру (Мінск) спатрэбілася камедыя Карла Гальдоні “Веер”, я адказаць не патраплю. Не сумная, але “бу-га-га” (паводле Мальера) не выклікае. Да таго, што нам моцна баліць сёння, не прастуе ані мастоў, ані кладак. Цнатлівую закаханасць сіньёра Эварыста, – ён праз яе пасаромеўся падарыць сваёй абранніцы цэлы веер замест зламанага, сербануўшы нягодаў ды турботаў –  узорам для пераймання не назавеш. А калі б не пасаромеўся і падарыў – п’есы б не было.

Славутага “Слугу двух гаспадароў” ды “Карчмарку” Гальдоні ствараў  у Венецыі, між поспехаў і скрутаў сваёй сцэнічнай рэформы ды ў баруканнях з Гоцы. У лепшую сваю часіну.  “Веер” (1763-1765) штукаваўся ў Парыжы, куды рэфарматар Карла з’ехаў у 1762 – далей ад венецыянскіх прыгодаў, бліжэй да мройных пераменаў. Як выявілася потым – да марных. І – назаўсёды.