Не ў адной толькі нашай душы

кастрычнік 2020

Ларыса Рапапорт

«Казкі дзядзькі Якуба» паводле Якуба Коласа ў Беларускім дзяржаўным тэатры юнага гледача

Падобна, што з’яўленне гэтага спектакля, амбітнага і рызыкоўнага адначасова, вызначыла ўсведамленне-адкрыццё Коласавага гуманізму ды «філасофскай канцэпцыі цэласнасці духоўнага быцця чалавека і свету...». Але апавядаць шасцігадовым дзецям пра іх адзінства?!

Іду ў заклад: «Казкі жыцця» Якуб Колас не прызначаў для сцэны. Ніякім чынам, ніякім бокам. У перакладзе на мову драматычнага тэатра аўтарская літаратурная казка часам шмат губляе – прыкладам, алегарычную шматзначнасць, сімвалічнасць, філасафічнасць – хоць бы таму, што самы абстрактны або ўмоўны сцэнічны персанаж вымагае фізічнай пэўнасці, бо яго ўвасабляе жывы артыст, патрабавальны ды супярэчлівы. Калі праз запамінальную характарнасць або кранальную лірычнасць ён патрапляе стварыць вобраз, завабіць і захапіць аўдыторыю, далікатныя матэрыі міжволі цьмянеюць, чэзнуць, распускаюцца. Затое як раскашуе эмацыйная памяць глядзельні!

Стваральнікі спектакля пагаджаліся, што пераказваць дзецям Коласа блізка да тэксту бессэнсоўна, але чаму б не згуляць у саміх жыхароў бязмежнага Коласавага свету? Уявіць іх роўналеткамі гледачоў і прасачыць этапы зменаў? Як бы паводзіліся героі «Асінай каралевы» альбо «Адзінокага дрэва» у сваіх першых звадах, спрэчках, выбарах?

Тэатр юнага гледача даўно і мэтанакіравана шукае свае і пераймае адметныя сучасныя мадэлі абыходжання з класічнай і казачнай літаратурай (таксама і перакладной). Свае станоўчыя ролі ў выпрацоўцы гэтага абыходжання адыгралі спектаклі «Паліяна», «Маленькі лорд Фаўнтлярой», «Беласнежка і сем гномаў», «Мая маленькая чарадейка», «З нагоды мёртвых душ» і нават «Пінок“ё», які зазнаў не самае паслядоўнае сцэнічнае ўвасабленне. Вядома, тюгаўцы мусілі ствараць сваю ўласную п’есу-фантазію, гэткі прафесійны фанфік паводле Коласа (загадчык літаратурнай часткі Жана Лашкевіч з чынным удзелам рэжысёра Вячаслава Паніна), але ўсе выніковыя восы-шэршні-матылі – вобразы, сумленна ўзятыя з «Казак жыцця»… на шляху, так бы мовіць, да сваёй вызначанасці або сталасці, занатаванай класікам. Так, на сцэне яны – дзеці. І можна ўсцешыцца тым, як дакладна і дасціпна ўявілі (аднавілі?) іх праз гульню пастаноўшчыкі -- не пачаткоўцы, але яшчэ вельмі маладыя рэжысёры Ягор Невяровіч і Данііл Філіповіч. Наследуючы Коласу, яны падрыхтавалі тлумачэнні для выканаўцаў, сфармуляваўшы для тэатра пэўную праграму абыходжання з творам .

Данііл: Для мяне Якуб Колас перадусім асацыюецца з зямлёй -- зямлёй у сусвеце, якая, па вялікім рахунку, нікому не можа належаць і не належыць. Яна абсалютна самастойны, жывы арганізм, які пакуль што трывае і церпіць чалавека-пераўтваральніка, і ў Коласа шмат можна знайсці пра тое, з якой пашанай, пяшчотай, асцярожнасцю трэба да яе ставіцца. Чым здзівіць наша работа? Я не ведаю і не чуў пра нешта падобнае ў беларускім дзіцячым тэатры: ад стварэння драматургіі да спосабу існавання артыстаў, пластыкі, харэаграфіі, музыкі. Прыкладам, лейматывам “Казак дзядзькі Якуба” зрабіліся прыродныя з’явы -- дождж, навальніца, землятрус; яны дакладна і часам моцна рэагуюць на ўчынкі персанажаў спектакля, каб прымусіць ўсвядоміць, што зямля – жывая, і вымагае ад чалавека прыстойных паводзінаў. Інакш можа здарыцца непапраўнае.

Ягор: Наша персанажы пачалі добрую дзіцячую гульню, але загуляліся і забыліся, што сквапнасць, жорсткасць, варожасць псуюць не толькі дачыненні, але жыццё. І што важна – не толькі чалавечае! Вакол нас процьма жыццяў, пра якія нам зусім не абавязкова ведаць альбо здагадвацца. І, верагодна, чалавечнасць якраз у тым, каб ім не шкодзіць.

Праз «Казкі дзядзькі Якуба» (а іх распачынаюць і суправаджаюць песні на вершы Коласа) мірсціцца пошук жыццёвага сэнсу, але стваральнікам рупіла не алегорыя жыццёвага шляху чалавека (яна нават не закладалася ў мастацкае вырашэнне), а дослед ягонага сталення ў наўпроставым дачыненні з Сусветам. Дзіцячая пляцоўка з пясочніцай і горкай (драбінамі), аточаная кустоўем – звыклае, стандартнае месца першых выпрабаванняў маленькай асобы, ператвараецца ў плацдарм для захопу наваколля. Умоўнасць пляцоўкі мастачка Дар’я Волкава падкрэсліла велізарным фактурным лісцем на фурках (у кульмінацыі-ачышчэнні такое самае лісце апусціцца з-пад каласнікоў з вялікімі свяцільнямі-кроплямі). Дзеці, бавячы час перад нейкім святам (ранішнікам), выбіраюць сабе ролі ў адпаведнасці з касцюмамі, якія расстараліся бацькі. Захапляюцца так, што стырнуюць да адметна драматычнага развязання, праўда, не такога, як ў славутым «Уладары мух» Голдынга («...зварот да жанру казкі, напоўненай заўсёды пазітыўнай якасцю пераадольваць абсурдныя жыццёвыя канфлікты нават у самыя праблемныя моманты развіцця грамадства, сведчыць аб імкненні... аднавіць духоўную цэласнасць чалавека ў перыяды гістарычных зломаў»). Фінал і тым больш эпілог «Казак дзядзькі Якуба» узбуйняюць праблемы чалавечага непаразумення ажно да верагоднасці сусветнай катастрофы: сама прырода (касмічная раўнавага? вышэйшы розум?) спыняе дзіцячую вайну – яшчэ цацачную, хоць і бязлітасную, але з дакладнай высновай-цытатай што «вайна – гэта хлусня». Актыўнае і часам смешнае змаганне Шэршняў на імя Павел (Павел Церахаў і Дзмітрый Козел) ды Андрэй (Андрэй Каламіец) і Асінай каралевы (Марыя Возба-Гаранская) – ды не з ворагамі, а са сваімі сяброўкамі-матылямі (Ганна Махун, Аляксандра Жукава і Наталля Горбань, якую нядаўна змяніла Марыя Якімчук) і адважным Мікітам-Камаром (Мікіта Кратовіч і Улад Вінаградаў) аднаўляе, так бы мовіць, атачэнне дарослых, з якіх малыя гульцы бяруць прыклады паводзін, а гэта не адно дакучлівыя павучанні, двудушнасць, падман – таксама і прыстойнасць, уменне адстойваць свой пункт гледжання, спачуваць, дапамагаць.

Колькі разоў наваколле адгукалася на важданіну юных грамадзян (гэтыя водгукі добра ўштукаваліся ў музыку Антона Асташэвіча) – так, што яны запавольвалі або прыпынялі сваю актыўнасць і грубіянства, скіроўвалі ўвагу на разважлівасць і агульныя сімпатыі (прыкладам, трапяткую дзіцячую закаханасць сведчыць цудоўная сцэна Камара і Бялянкі). Гняздо, якое, гуляючы, будуюць уяўныя восы, шэршні й матылі, мусіць быць пазначана як асінае, а дасціпны Камар, ладзячы інтэрактыў з аўдыторыяй, падпісвае яго то асліным, то ласіным. Прыродны катаклізм пераназывае яго лясным – абсалютна ў беларускім народным духу даверу да лесу і адначасовай містычнай павазе да ягоных таямніц. Навальніца спыняе гвалт, лясное гняздо канчаткова суцішвае жарсці і паўстае феноменам набытага спакою, ведання і дома, дарэчы, вельмі простым для разумення, гэткім папулярным «я ў дамку». Персанажы-дзеці задаюць яму пытанні і... самі адказваюць на іх – такім чынам сцвярджаюць свой маральны закон і засвойваюць, што «Не ў адной толькі нашай душы /Зерне ёсць хараства...».

Цытаты ўзятыя з работ літаратуразнаўцы, даследчыцы творчасці Якуба Коласа Тамары Тарасавай

#БеларускіТэатр

#ГісторыяБеларускагаТэатра

Слухайма Ліску

«Сцяпан – вялікі пан» Артура Вольскага ў Беларускім дзяржаўным тэатры юнага гледача 

Прэм'ера -- 21 лютага 2021 года 

«Казка для тэатра і для чытання таксама» змяніла жанр на «блазнаванне». Лёгкае, порсткае, пругкае, з імгненнымі зменамі настрою, бесперапынным пасміханнем, кепікамі, жарцікамі, гранічным несур“ёзам ды (часам) перабольшана-камічным стараннем выканаўчай грамады. Драматычная артысты ўзяліся за планшэтныя лялькі, а пастаноўшчыкі выкшталцілі чароўны тэатр ценяў напераменкі з адметнымі пластычнымі сцэнамі (мастак-пастаноўшчык – Ларыса Рулёва).

Эфект датычнасці да жыцця

Шэсць прапаноў склалі конкурс Нацыянальнай прэміі-2018 на лепшы спектакль для дзяцей і там, паводле анатацыі да спектакля з Магілёва, «спляліся сюжэты нашых любімых рускіх казак». Рэй з пераменным поспехам вялі Ямелі й Вані; жорсткія ваяводы і капрызлівыя цары гучна вымагалі шчупаковых цудаў, чароўных ялінак, лятучых караблёў; сам «Лятучы карабель» Беларускага дзяржаўнага музычнага ўяўляў сабою мюзікл Максіма Дунаеўскага, а «Па шчупаковым загадзе» (На шчупакоў загад?) Магілёўскага абласнога і Палескага драматычнага разам са «Старой чароўнай казкай» Беларускага дзяржаўнага маладзёжнага – навагоднія прадстаўленні рознай ступені дыхтоўнасці і традыцыйнасці. Творы з чароўным шчупаком мелі адрозненне – Лізавета Тарахоўская стварыла з народных казак п’есу на пачатку мінулага стагоддзя (у 1938 годзе яе зрабілі падставай для фільма) і перадусім мела на ўвазе дзіцячую аўдыторыю, а Станіслаў Зельцэр відавочна натхняўся творамі Леаніда Філатава і дбаў пра глядельню з бацькоў. Магілёўскую казку давёў да сцэны Міхаіл Лашыцкі – і як рэжысёр, і як мастак. Вывеў плойму скамарохаў, прымусіў пераўвасобіцца проста на сцэне, пераапранаючыся ў стракатыя лапікі, датрымаў гэты своеасаблівы выяўленчы стыль нават у афармленні зэдлікаў альбо акардэона, пераніцаваў акцёрскія асаблівасці ў ролевыя адметнасці, спраўдзіў шалёны тэмпа-рытм – так, што кожны акцёрскі крок відавочна і пераканаўча соваў дзеянне. Праўдзівы казачны атракцыён (паводле жанравага вызначэння) прыемна здзіўляў кожнай павароткай. Натуральна, такое прадстаўленне здабыло сабе месца ў рэпертуарнай афішы. Верагодна, з пінскім спектаклем у пастаноўцы і мастацкім вырашэнні Паўла Марыніча адбылося нешта падобнае, але... хто купляе квіткі ў тэатр на свой бацькоўскі густ? На гэтую акалічнасць дужа зважыў і Канстанцін Міхаленка з Маладзёжнага тэатра, стваральнік «Старой чароўнай казкі»: пры тым што частку дзейсных ліній казачнага аповеду ён па-просту кінуў – недакрэсленымі й незавершанымі, сэнсавы складнік «для дарослых» дагледжаны як вока ў лобе. Перлінка казкі «Ша-ша з левага чаравіка» Алены Мальчэўскай – дзіцячыя мары, якія маюць намер спраўдзіцца ў дарослым жыцці нашай сучасніцы; да перліны праз сцэнічнае ўвасабленне Наталлі Слашчовай, на жаль, гісторыя не даспела, але сваёй пяшчотнай маціцовасцю кранула – залічым сюды і музыку Алены Зуй-Вайцахоўскай, і выяўленчыя шэрагі Вольгі Шчарбінскай. Аднагалосным лідэрам намінацыі апынулася «Калядная гісторыя»: рэжысёр Ігар Казакоў вышчыраваў яе з трупай Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек і мастачкай Таццянай Нерсісян на падставе класічнай аповесці Чарльза Дзікенса. Да прывідаў каляднага аповеду дадаліся спевы і тэмы кампазітара Аляксандра Літвіноўскага, а таксама заўважныя акцёрскія работы жывым планам, дзе першы сярод роўных -- Аляксандр Васько ў ролі Эбэнэзера Скруджа (праца з лялькамі і прадметамі не ў рахубу, яна ў Дзяржаўным лялечным заўжды на вышыні). Маецца і яшчэ адзін «ласы плюсік». Працяглы час наша лялечная рэжысура імкне да відовішча, дзе, так бы мовіць, «усё працятае ўсім»; вырашэнне мастака альбо кампазітара не толькі сціпла ўплывае, але разам з рэжысёрскім вызначае спосаб акцёрскага існавання; музыка, прыкладам, не адно падтрымлівае тэмп і настрой, але характарызуе вобразы ды выгукае манеру акцёрскага выканання (нават віртуозным падборам гэта не вырашыць, таму да ўдзелу і запрашаецца кампазітар), лялькі мяняюцца значэннем з артыстамі, робяцца іх двайнікамі, супернікамі, дзеля чаго пераасэнсоўваецца драматургія, нават класічная – і да таго падобнае. «Калядная гісторыя» названае імкненне падтрымлівае і ператварае ў вектарнае, паскараючы як мага. Дзіця, своечасова прыведзенае на падобны спектакль, падсвядома засвойвае адметную тэатральную меру з яе «чароўным імгненным эфектам датычнасці да жыцця». З ёю жывецца няпроста, але вынікова – а мо тады й бывай, маскульт традыцыйных навагодніх прадстаўленняў? 

Cакрэт

У аповесці, па радках і рэпліках разыгранай падлеткамі на сцэне, няшмат шанцаў ператварыцца ў спектакль. На поспех у такога спектакля шанцаў яшчэ меньш, хіба сярод бацькоў ды сваякоў.

Спектакль “Сакрэт” паводле Аляксандра Грына рыхтаваўся як іспыт па “Падставах акцёрскага майстэрства” на тэатральным аддзяленні дзіцячай школы мастацтваў № 2 (Мінск, Беларусь)...  але стаўся сакрэтам чыстае радасці, якую першы паказ шчодра вызваліў для гледачоў. Складнікі падзеі сёлетняга тэатральнага сезона, драматычнага спектакля (нават і не мюзікла) “Сакрэт” – літаратура, не прызначаная для сцэны, школьнікі, навучаныя паводле звычайнай праграмы і рэжысёр Віргінія Тарнаўскайтэ на чале пастаноўшчыкаў (праўда, абазнаных і спанатраных).  Як трэба любіць дзяцей (мастацтва, тэатр, сваю работу) каб зладзіць ім такі іспыт – на творчую радасць...

...Не ўскаламучаную досведам, паводле якога Аляксандр Грын яшчэ ў 1960-я гады зрабіўся аб’ектам сапраўднага савецкага культу як пісьменнік дзіцячы, а “Пунсовыя ветразі” – ўзорам савецкай масавай культуры для дзяцей (гэта давяла знаўца Грына Наталля Арышчук). Грын “... нібыта і класік савецкай літаратуры, а разам з тым не зусім: ён на самоце, па-за абоймай, па-за шэрагам, па-за літаратурным наступніцвам” (Ул. Амлінскі). І – па-за тэатральным таксама. Драматычныя і музычна-драматычныя спектаклі (савецкія і незалежніцкія), а потым – балеты, а пазней – мюзіклы на падставе “Пунсовых ветразяў” апавядалі кожны пра сваё, збольшага адбіраючы ад Грына фабулу ды персанажаў. Пераказаць Грынаву прозу, перарабіць яе на сцэнічны капыл, перастрававаць сутнасць яго метаду “незвычайнага рамантызму” (альбо, паводле найноўшай класіфікацыі, неарамантызму) было вельмі й вельмі няпроста: Грын аніяк “не зліваўся з эпохай” (паводле дасужай фармулёўкі 1930-х гадоў), а з далучэннем да фантастыкі сам не пагаджаўся. Многія шараговыя спектаклі гэта засведчылі.

Чырвоная нітка

На навюткія крэслы гарадзенскай лялечнай залы маю ўвагу звярнуў калега: чорную фарбу спінкі пры самым версе псавалі заўважныя драпіны.  “Гэта дзеці, – патлумачыў дасведчаны рэжысёр. – Зубамі закусваюць, калі моцна перажываюць...”.  Так відавочна моц перажыванняў ўплывала і на ацэнкі дваццаці спектакляў ІІ міжнароднага свята-фэсту “Лялькі над Нёманам” (Гродна, 11 -15 траўня 2014 году), хоць узнагароды не прадугледжвалі падзелу “за дзіцячае” і “за дарослае”...

 

"Аленка"

“Лялькі над Нёманам” падымаюцца рана – каб іграць для дзяцей. Дзецям звычайна ад пяці да дзесяці гадоў. Іхнія беды, страхі ды жаданні гэтаксама маюць розныя ўзросты. Беластоцкая “Аленка” Каталін Шэгедзі ў рэжысуры Ката Чаты (Венгрыя) прызначалася для гледачоў ад аднаго (!) да сямі гадоў. Для тых, хто яшчэ не размаўляе, альбо толькі-толькі размаўляць паспрабаваў: гукавы шэраг спектакля складаўся з музыкі, выклічнікаў ды ўздыхаў таўсцюткай гераіні Аленкі, якую не бралі ў гульню –  скакаць яна не спанатрылася, абруч “не ўзлазіў”, мяч трапляў у шыбу. Затое Аленка цудоўна малявала. Хлопчыку на самакаце гэта вельмі спадабалася і яны сталі катацца разам. То бок Аленка знайшла сябра.

Чаму старэюць людзі?

Пытанне "Чаму старэюць людзі? " паўстала на першым спектаклі ІІ міжнароднага свята-фэста “Лялькі над Нёманам” у Гродне (доўжылася з 11 да 15 траўня 2014 году), а ўсё праз Дзяржаўны тэатр лялек (Мінск, Беларусь). Узнятае слушна і своечасова, пытанне вызначыла аднайменны спектакль у жанры сучаснае прыпавесці, а спектакль, у сваю чаргу, адзначаны за лепшую рэжысуру Аляксея Ляляўскага.

… Тэкст п'есы Анатоля Вярцінскага "Дзякуй, вялікі дзякуй", які зазнаў бліскучыя інтэрпрэтацыі ў спектаклях (напрыклад, Алега Жугжды ў Магілёўскім і Брэсцкім тэатрах лялек пад назвай “Рыгорка – ясная зорка”), быў апазнаны з першых рэплік. Тэкст здаваўся  знаёмым, але сюжэт няўлоўна паварочваў… кудысьці не туды – далей ад знаёмай казкі, якая ўяўлялася дзіцячай сцэнічнай класікай. Давялося ўдакладняць у Аляксея Ляляўскага і высветлілася, што спектакль пастаўлены па першым варыянце казкі Анатоля Вярцінскага, які знайшоўся ў тэатральным архіве. Гэта важна таму, што адсоўвае час стварэння п'есы гадоў на трыццаць ад нашых інтэрнетаў і сацыяльна-палітычных крызісаў; гадоў на дзесяць-пятнаццаць ад перабудоў і роскідаў найбуйных дзяржаўных гнёздаў. Мяркую, што тэкст і сюжэт Анатоль Ілліч распрацоўваў яшчэ да Чарнобыля,  даследуючы тое, як вялікія і малыя сацыяльныя ўзрушэнні сціскаюць, выпетрываюць чалавечую прыроду; вытручваюць з яе найважны духоўны складнік, і тым самым рыхтуюць незваротны катаклізм...  

ХТО ЗАБІЎ?..

 Спектакль "Прысвячэнне Ялце" паводле Іосіфа Бродскага  пачалі рыхтаваць у лістападзе 2013 (Новы тэатр, Мінск), і, пакуль рыхтавалі, ён спраўджваўся… у Ялце, наяве, у нейкім недарэчным  збегу падзей і абставін, якія крок па кроку выдавалі на тэатр іншага віду і зместу – ваенных дзеянняў.

"Прысвячаю Крыму", –  рэзюмавала назовам сёлетняй сакавіцкай прэм’еры рэжысёр спектакля Віргінія Тарнаўскайтэ.

Пра падобную метамарфозу ў Бродскага сказана, што "..в наши дни /не только ложь, но и простая правда / нуждается в солидных подтвержденьях /и доводах… И как ребенок, распатронив куклу, / рыдает, обнаружив в ней труху, / так подоплеку тех или иных /событий мы обычно принимаем / за самые событья". Пакуль тыя падзеі зробяцца відавочнымі, бясслоўны музыка на бас-гітары дасціпна дэманструе “подоплёку” утрымання тэмпа-рытму спектакля і ўтварэння атмасферы агульнай стурбаванасці…

На тэатральную тэрыторыю, дзе вядуць рэй суверэнная песня і танец (уявіце вечарыну ў мясцовым стылі) урываецца нехта ў камуфляжы й балаклаве (вязанай чорнай масцы з дзіркамі для роту і вачэй), дае кухталя музыку, і мала таго, што псуе песню, дурань… Дзейнічаючы спрытна, абазнана і, галоўнае, моўчкі, ён спраўджвае пралог спектакля: як дзіця, дападае да лялькі з пацярухай... Да бутафорскай муміі, ніяк не прыкрытай і не схаванай, а знарок асталяванай па цэнтры тэатральнай пляцоўкі і адмыслова падсветленай... Сумысна, урочыста –  для тых гледачоў, чыя эмацыйная памяць не  патрапіла азвацца імгненна. Да сакрэту (Полішынеля), які вымагае пэўнай працэдуры звароту, нейкіх абумоўленых дзеянняў – як тэатральным законам, так і крымінальным. Гэта значыць, патрабуе растлумачыць прызначэнне прадмету, які вылучыўся на грамадскія вочы… э-э-э… неяк недарэчна. Вуснамі і тэкстамі сваіх персанажаў прызначэнне возьмецца тлумачыць артыстка Кацярына Ермаловіч, занятая ва ўсіх шасці ролях спектакля – і, трэба заўважыць, растлумачыць пераканаўча.